Święto teatrzyku kamishibai
Snucie opowieści towarzyszy ludzkości od niepamiętnych czasów. Według antropologów to właśnie umiejętność opowiadania historii odróżniła nas od świata zwierząt, pozwoliła zbudować poczucie wspólnoty i przechować to co najważniejsze, naszą tożsamość. Wszystkie kultury mają swoje wielkie narracje, które ubierane są w różne formy. A dziś przyjrzymy się prostej i fascynującej sztuce opowiadania historii z wykorzystaniem ilustracji, która swoimi korzeniami sięga XII wieku, a największy rozkwit przeżyła na początku ubiegłego stulecia. Mowa o Teatrzyku Kamishibai (jap. 紙芝居 ), japońskiej „sztuce papieru”. Dlaczego dziś - bo to właśnie 7 grudnia obchodzimy Światowy Dzień Teatrzyku Kamishibai.
Teatrzyk Kamishibai uważa się za nowe wcielenie średniowiecznej sztuki „etoki”, czyli opowiadania niepiśmiennym widzom historii z wykorzystaniem obrazów. Gdy w latach ‘30 filmy dźwiękowe wyparły z powszechnego obiegu kino nieme wielu lektorów pozostało bez pracy. Mieli niezwykłe umiejętności angażującego opowiadania fabuły filmowej, podkładania głosu bohaterom i budowania napięcia a mimo to - przemysł rozrywkowy odstawił ich na boczny tor. Uliczni wykonawcy stworzyli osobną dziedzinę sztuki - w przypominającym ekran kina pudełku umieszczali plansze z obrazami i na wzór seansu filmowego przekładali ilustracje opowiadając niezwykłe fabuły. Inspirowali się tradycyjnymi legendami ale też tworzyli swoje unikatowe dzieła, nierzadko inspirowane zachodnim kinem. Przenośne teatrzyki mocowane były do rowerów - najtańszego środka transportu - i przewożone w różne miejsca. Początkowo widzowie nie płacili za przysłuchiwanie się historii, cały dochód “opowiadaczy” pochodził ze sprzedaży cukierków i przekąsek. Był to sprytny zabieg - większość zainteresowanych stanowiła młodzież i dzieci. Widownia miała w zwyczaju wznosić okrzyki i zadawać pytania w trakcie spektaklu, prowadzący przerywa wtedy by podzielić się z nimi swoim własnym komentarzem. Jako że każda plansza kończyła się w dramatycznym momencie a historie konstruowane były tak, by maksymalnie wciągnąć widzów - przesiadywali oni przed teatrzykami aż do samego końca, tak jak nasze współczesne dzieci, które nie pozwolą sobie na przerwanie oglądanej kreskówki. Sto lat temu była to sztuka ludowa, tania i dostępna. Z czasem rozprzestrzeniła się na całą Japonię, później na cały świat a z jej dziedzictwa możemy korzystać aż po dziś dzień.
fot. Mireille Grosjean - propra versio, CC BY-SA 4.0
Współcześnie teatrzyk Kamishibai to doskonałe narzędzie edukacyjne. Zgodnie z tradycją gatunku składa się z ramki i serii plansz z nadrukowanym z tyłu tekstem. Plansze są ponumerowane by ułatwić prowadzenie spektaklu. Dzięki swojej prostocie może być wykorzystywana w każdych warunkach, bez dostępu do prądu czy wcześniejszego przygotowania. Jej skuteczność opiera się na ciekawym materiale wizualnym i umiejętnościach osoby opowiadającej.
Oto pięć praktycznych porad dla początkujących gaitō kamishibaiya (performerów teatrzyku kamishibai)
- Zadbaj o komfort swoich słuchaczy. Jeśli to możliwe niech usiądą na czymś miękkim, mają swobodę ruchu i dobrą widoczność. Warto przyciszyć wszystkie dźwięki, zamknąć okna by ruch uliczny nie zepsuł nastroju. Upewnij się, że nic nie rozproszy ich uwagi, można zaproponować wyjście do toalety lub napicie się wody - szkoda by z błahej przyczyny uleciał cały nastrój, który uda ci się stworzyć.
- Rozpocznij w sposób uroczysty. Niech twoja publiczność wie, że zaczyna się coś niezwykłego. Tak jak przed pokazem magii lub przed rozpoczęciem spektaklu w „prawdziwym” teatrze przydać może się jakiś akcent dźwiękowy. Dawniej japońscy gaito używali w tym celu hyōshigi - drewnianego instrumentu, który zapowiadał ich przybycie. Sama spotkałam się ze zwyczajem, by przed rozchyleniem skrzydełek teatrzyku zaśpiewać krótką piosenkę, która pomoże dzieciom się wyciszyć.
- Stwórz relację ze swoją widownią. Ważnym elementem, tak jak przed stu laty, jest kontakt wzrokowy ze słuchaczami i otwartość na przerwanie historii by omówić bieżące wątpliwości i uwagi, a może ich być niemało, zwłaszcza gdy sięgniemy po bajkę przybliżającą skomplikowane lub niepokojące zagadnienie. Ważne, by nie wychodzić z roli i sprawnie wrócić do fabuły, tak by zachować jej ciągłość. Gdy zauważysz, że dzieci „odpływają” spróbuj ściągnąć ich uwagę. Pokaż coś na obrazku, zadaj angażujące pytanie, dodaj coś od siebie.
- Zakończ z emfazą. Niech widownia wie, że opowieść dobiegła końca, warto nawet zrobić pauzę. Twój podniosły nastrój udzieli się dzieciom, będą miały poczucie, że dzieje się coś niecodziennego.
- Omów treść bajki. Upewnij się czy wszyscy tak samo zrozumieli historię i czy mają jakieś własne przemyślenia dotyczące jej fabuły. Mimo, że spektakl się zakończył pozostańcie w jego świecie. Dzieci potrafią zaskoczyć swoimi wnioskami!
Najczęściej będziemy wykorzystywać gotowe bajki ale nic nie stoi na przeszkodzie by… przygotować własną! To doskonałe ćwiczenie pracy zespołowej - wystarczy na kartkach papieru technicznego stworzyć ilustracje do wybranej historii. Wystarczy wykorzystać pomysłowość dzieci, obrazy mogą być rysowane, malowane, wyklejane. Ciekawą techniką jest kolaż czyli aranżowanie zdjęć wyciętych z kolorowych czasopism, ulotek. Można wśród dzieci wylosować temat pracy i namalować je indywidualnie lub w grupach. Należy potem je złożyć, ponumerować a na rewersach zamieścić treść historii lub ramowy plan wydarzeń do improwizowanej opowieści. Wspólnie przygotowana bajka może być streszczeniem wiedzy zdobytej na lekcji lub adaptacją innej, znanej historii.
Warto wykorzystywać teatrzyk Kamishibai w edukacji wczesnoszkolnej i podstawowej, nawet starsze dzieci z zainteresowaniem słuchają historii i doceniają urozmaiconą formę zajęć. Fabuła pomaga łączyć fakty, zaangażowanie emocjonalne sprzyja przyswajaniu wiedzy. Czy to w placówkach szkolnych czy w edukacji nieformalnej - siła płynąca z kontaktu z żywą opowieścią pozwoli wprowadzić nowe zagadnienie i utrwalić zdobyte informacje.
oprac. Awa Drozda
Źródła:
- Tara McGowan “Performing Kamishibai. An Emerging New Literacy for a Global Audience”, Taylor & Francis, 2015
- https://www.tibum.pl/ stan z dnia 09.10.2025
